Korzystne właściwości cynku

CYNK(Zincum, Zn) – pierwiastek chemiczny II grupy układu okresowego D.I. Mendelejewa. Cynk jest określany jako pierwiastki śladowe (patrz) niezbędne do normalnego życia człowieka, jest częścią anhydrazy węglanowej (patrz), enzymu zaangażowanego w utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej (patrz) i innych metaloenzymów (patrz metaloproteidy). Cynk wpływa na aktywność potrójnych hormonów przysadki mózgowej (patrz), uczestniczy w realizacji biolu. działanie insuliny (patrz), ma właściwości lipotropowe, normalizuje metabolizm tłuszczów (patrz), zwiększa intensywność rozkładu tłuszczów (patrz) w organizmie i zapobiega stłuszczeniu wątroby. Istnieją dane na temat udziału cynku w hematopoezy (patrz); cynk jest niezbędny do normalnego funkcjonowania przysadki mózgowej (patrz), trzustki (patrz), pęcherzyków nasiennych (patrz) i gruczołu krokowego (patrz). Związki cynku są stosowane w medycynie jako leki. Brak lub nadmiar cynku w organizmie powoduje naruszenie syntezy i właściwości odpowiednich metaloprotein, a także innych związków metaloorganicznych niezbędnych dla organizmu (patrz). Wiele związków cynku jest stosowanych jako insektycydy (patrz), fungicydy (patrz), środki do konserwacji drewna, dodatki do olejów smarowych, składniki wielu barwników, luminofory itp. Cynk jest składnikiem mosiądzu, srebra niklowego, tombaku i innych stopów, stosowany do powlekania antykorozyjnego (cynkowania) stali i żeliwa. W branżach związanych z produkcją i stosowaniem cynku i jego związków może być niebezpieczny. a także inne związki metaloorganiczne niezbędne dla organizmu (patrz). Wiele związków cynku jest stosowanych jako insektycydy (patrz), fungicydy (patrz), środki do konserwacji drewna, dodatki do olejów smarowych, składniki wielu barwników, luminofory itp. Cynk jest składnikiem mosiądzu, srebra niklowego, tombaku i innych stopów, stosowany do powlekania antykorozyjnego (cynkowania) stali i żeliwa. W branżach związanych z produkcją i stosowaniem cynku i jego związków może być niebezpieczny. a także inne związki metaloorganiczne niezbędne dla organizmu (patrz). Wiele związków cynku jest stosowanych jako insektycydy (patrz), fungicydy (patrz), środki do konserwacji drewna, dodatki do olejów smarowych, składniki wielu barwników, luminofory itp. Cynk jest składnikiem mosiądzu, srebra niklowego, tombaku i innych stopów, stosowany do powlekania antykorozyjnego (cynkowania) stali i żeliwa. W branżach związanych z produkcją i stosowaniem cynku i jego związków może być niebezpieczny. stosowany do powlekania antykorozyjnego (cynkowania) stali i żeliwa. W branżach związanych z produkcją i stosowaniem cynku i jego związków może być niebezpieczny. stosowany do powlekania antykorozyjnego (cynkowania) stali i żeliwa. W branżach związanych z produkcją i stosowaniem cynku i jego związków może być niebezpieczny.

Cynk to srebrzystobiały metal o liczbie atomowej 30 i masie atomowej 65,37. Czysty cynk pozyskiwany był w XVI wieku, wcześniej znany był tylko jako składnik mosiądzu.

Naturalny cynk składa się z 5 stabilnych izotopów o liczbach masowych 64 (48,6%), 66 (27,9%), 67 (4,1%), 68 (18,8%), 70 (0,6%). Istnieje również 15 radioaktywnych izotopów cynku o liczbach masowych od 57 do 79 (z wyjątkiem 58 i 59), z których dwa mają izomery jądrowe (patrz Izomeria, izomeria jąder atomowych). Cynk radioaktywny jest wykorzystywany w różnych dziedzinach nauki i techniki jako wskaźnik izotopowy, a także w badaniach biologicznych, np. Przy badaniu wymiany cynku w organizmie i wyjaśnianiu roli tego ważnego pierwiastka śladowego w życiu zwierząt i rośliny. Związki radioaktywne znakowane cynkiem to różne sole cynku, głównie chlorek cynku.

09mZn otrzymuje się przez napromieniowanie neutronowe w reaktorze jądrowym celami cynkowymi o naturalnym składzie lub celami wzbogaconymi w izotop 68Zn, zgodnie z reakcją jądrową tt8Zn (n, v) 69mZn. 65Zn otrzymuje się w reaktorze jądrowym przez napromieniowanie naturalnego cynku neutronami w reakcji e4Zn (n, v) e5Zn lub w naładowanym akceleratorze cząstek (patrz) przez napromieniowanie miedzi protonami lub deuteronami w reakcjach 64Cu (p, n) 65Zn lub e3Cu (d, 2n) eaZn.,

Pod względem radiotoksyczności 69mZn i 65Zn należą do grupy B. Cynk radioaktywny wprowadzany do organizmu zwierząt gromadzi się głównie w przysadce mózgowej, wątrobie, trzustce i gruczołach prostaty; cynk jest uwalniany głównie przez przewód pokarmowy.

Skorupa ziemska zawiera wagowo 8,3 * 10-3% cynku, głównie w składzie rud polimetalicznych siarczków i minerałów, z których głównymi są sfaleryt (blenda cynkowa) i wurtzyt ZnS, smithsonit ZnC03, cynkit ZnO, kalamina Zn4 [Si207 ] (0H) 2 * H20.

Ciało ludzkie zawiera średnio 2-3 g cynku (czyli mniej więcej tyle samo co żelazo i 10-25 razy więcej niż miedź). Najwyższe stężenie cynku obserwuje się w gruczole krokowym (ok. 15 mM), stężenie jonów Zn2 + w tkankach wynosi średnio 0,3-0,5 mM.

Cynk metaliczny jest substancją o gęstej sześciokątnej sieci krystalicznej, gęstość 7,133 g / cm3, g ° p419,50, g ° bp 906 °. W związkach cynku wykazuje wartościowość +2. W wilgotnym powietrzu i wodzie metal ten jest stabilny do temperatury 200 °, jego utlenianiu zapobiega warstwa powierzchniowa hydroksywęglanów. Cynk reaguje z kwasami i zasadami, amoniakiem, solami amonowymi, wilgotnym chlorem cząsteczkowym i bromem, a po podgrzaniu – z tlenem cząsteczkowym.

Jon Zn2 ​​+ wiąże się znacznie silniej z większością związków organicznych niż jon Mg2 + (patrz Magnez) i ma tendencję do tworzenia czterech wiązań kowalencyjnych o symetrii tetraedrycznej; w przeciwieństwie do magnezu, który szybko i odwracalnie oddziałuje z enzymami (patrz), cynk wykazuje tendencję do silnego wiązania się z białkiem enzymu. Jony Zn2 + są niezbędne do funkcjonowania anhydrazy węglanowej, termolizyny, dipeptydaz (patrz hydrolaza peptydowa), alkalicznej fosfatazy (patrz Fosfatazy), polimerazy RNA i DNA (patrz Polimerazy), niektórych aldolaz (patrz), dehydrogenaz alkoholowych (patrz) i ponadtlenków dysmutaza (patrz wolne rodniki). Wiadomo, że cynk wiąże się z heksamerami insuliny. U wielu drapieżników i ludzi warstwa odblaskowa za siatkówką zawiera kryształy kompleksu cynk-cysteina. Stwierdzono, że jony miedzi Cu2 + i kadmu Cd2 + konkurują z cynkiem.

Oznaczanie cynku w materiale biologicznym przeprowadza się metodami emisji, absorpcji atomowej, spektroskopii rentgenowskiej (patrz Spektroskopia) oraz innymi metodami analizy jakościowej i ilościowej.

Przy normalnej diecie hipocynoza u ludzi rozwija się niezwykle rzadko – tylko przy gwałtownych naruszeniach równowagi żywienia (patrz Zrównoważone odżywianie), a także przy zaburzeniach wchłaniania i wydalania cynku. Diety bogate w zboża mogą powodować niedobór cynku u ludzi, ponieważ są bogate w kwas fitynowy, który zakłóca wchłanianie soli cynku z jelit do krwiobiegu. Niedobór cynku objawia się opóźnieniem wzrostu i niedorozwojem genitaliów w okresie dojrzewania. Mleko zawiera mało cynku, dlatego wczesne karmienie sokami warzywnymi i owocowymi jest zalecane dla niemowląt – źródła nie tylko witamin i miedzi, ale także cynku. Zapotrzebowanie na cynk wynosi (mg dziennie): u dorosłych – 10-15; u kobiet w ciąży – 20; matki karmiące 25; dzieci – 4-5 lat; u niemowląt – 0,3 mg na 1 kg masy ciała. W żywności średnia zawartość cynku wynosi (μg na 100 g części jadalnej produktu): w wątrobie wołowej – 5000, wątróbce wieprzowej – 4000, wołowej – 3240, żółtku kurzego – 3105, serze holenderskim – 3000, w groszku łuskanym – 2440, mięso królika – 2310, pieczywo pełnoziarniste – 2132, kury (tuszki) – 2055, kasza gryczana – 2050, okoń morski – 1534, dorsz – 1020.

Cynk jako zagrożenie zawodowe. Przemysł wykorzystuje metaliczny cynk i jego związki. Tlenek cynku ZnO jest stosowany jako pigment do farb białych, przy produkcji gumy, szkła, ceramiki, zapałek, cementu dentystycznego, kosmetyków, a także jako wypełniacz gumowy oraz w galwanotechnice. W pomieszczeniach roboczych ZnO może również występować w postaci silnie zdyspergowanego aerozolu kondensacyjnego podczas procesów technicznych związanych z nagrzewaniem cynku powyżej jego temperatury topnienia. Chlorek i siarczan cynku są stosowane do konserwacji drewna, w przemyśle celulozowo-papierniczym, do produkcji włókien wiskozowych, farb cynkowych, jako topnik w cynkowaniu ogniowym, cynowaniu i lutowaniu.

Metalowy cynk i jego związki w warunkach przemysłowych dostają się do organizmu głównie przez drogi oddechowe i częściowo przez przewód pokarmowy w wyniku połknięcia pyłu. Przede wszystkim zbadano toksyczne działanie oparów cynku i drobnego aerozolu, które powstają podczas topienia metalicznego tlenku cynku. Przy wdychaniu w znacznych stężeniach może wystąpić choroba zawodowa – tzw. Gorączka cynkowa (patrz). Rozpuszczalne sole cynku działają silnie kauteryzująco na skórę i błony śluzowe.

W przewlekłym zatruciu tlenkiem cynku mogą wystąpić zanikowe i subatroficzne zmiany błony śluzowej górnych dróg oddechowych, niedokrwistość hipochromiczna, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zaburzenia snu, zwiększone zmęczenie, szum w uszach i obniżona ostrość słuchu. Przy długotrwałej ekspozycji na pył tlenkowy na ludzkim ciele możliwy jest rozwój wolno postępującej pylicy płucnej (patrz II nevmoconiosis). Przy długotrwałym wdychaniu pyłu tlenku cynku w znacznych stężeniach rozwijają się umiarkowane zjawiska pneumosklerozy (patrz) i rozedmy płuc (patrz), rzadziej – drobnoziarniste rozpowszechnienie z powodu osadzania się nieprzezroczystego pyłu tlenku cynku w płucach; możliwy urobilinuria (patrz) i porfirinuria (patrz Porfiryny). Na grzbietach dłoni (głównie) odnotowuje się podrażnienie i owrzodzenie skóry.

Obraz kliniczny przewlekłego zatrucia chlorkiem cynku wiąże się z jego silnie drażniącym działaniem na błony śluzowe i skórę, aż do rozwoju zapalenia skóry (patrz), a także słabo uczulającym działaniem na organizm. Wdychanie dymu chlorku cynku powoduje kaszel, nudności, zapalenie górnych dróg oddechowych, oskrzeli i płuc. W ciężkich przypadkach możliwa jest perforacja przegrody nosowej.

Siarczan i stearynian cynku również działają drażniąco. Suchy siarczan cynku i jego skoncentrowane roztwory powodują owrzodzenia skóry dłoni, zwłaszcza grzbietu, np. Tzw. Ptasie oczy. Uzyskano dane eksperymentalne dotyczące onkogennego działania cynku i jego związków.

Donoszono o ostrym zatruciu związkami cynku po inhalacji tlenku cynku o wysokim stężeniu (na przykład, gdy metaliczny cynk jest podgrzewany powyżej jego temperatury topnienia). Ofiary mają słodkawy smak w ustach, po 1 – 5 godzinach pojawia się silne pragnienie, bolesny ucisk w klatce piersiowej, suchy kaszel, dreszcze i inne objawy gorączki odlewniczej. Wdychanie aerozolu chlorku cynku może spowodować obrzęk płuc (patrz).

W przypadku zatrucia przez usta rozpuszczalnymi solami cynku poszkodowani zauważają również metaliczny posmak w ustach, nudności, ślinienie, oparzenia błony śluzowej jamy ustnej, przełyku, rozwija się żołądek, pojawiają się wymioty z domieszką krwi, możliwe są bóle brzucha, biegunka, ostre pobudzenie, mimowolne skurcze niektórych grup mięśni, skurcze mięśni łydek, zapaść i wstrząs. Przy dłuższym przebiegu zatrucia rozwija się ostra niewydolność nerek (patrz).

Pierwsza pomoc i terapia doraźna w ostrych zatruciach rozpuszczalnymi solami cynku, zwłaszcza przy ich doustnym przyjmowaniu, polega na przemyciu żołądka przez rurkę z 3% roztworem wodorowęglanu sodu lub 2% roztworem garbników, przepisaniu unitiolu, dożylnej glukozy z kwasem askorbinowym, wapnia chlorek, picie alkalicznych wód mineralnych, ciepłe mleko, buliony śluzowe, powołanie środków przeczyszczających na bazie soli. W przypadku zatrucia inhalacyjnego cynkiem i jego związkami stosuje się prednizolon lub inne glukokortykoidy.

Dalsze leczenie, a także leczenie przewlekłego zatrucia cynkiem i jego związkami jest objawowe.

Zapobieganie zatruciom cynkiem i jego związkami polega na mechanizacji i uszczelnianiu procesów związanych z topieniem metali nieżelaznych i innych prac, tworzeniu racjonalnej wentylacji miejscowej i ogólnej (patrz), stosowaniu środków ochrony indywidualnej – respiratorów ( patrz), przemysłowe maski gazowe (patrz), maści ochronne lub kremy tłuste itp., mycie rąk roztworami alkalicznymi.

Badanie zdolności do pracy. Zagadnienia badania zdolności do pracy, rehabilitacji medycznej i porodowej w przypadku zatrucia cynkiem i jego związkami rozwiązuje się z uwzględnieniem nasilenia objawów zatrucia i higienicznej charakterystyki warunków pracy. Przy znacznych zmianach skórnych możliwe jest tymczasowe inwalidztwo lub przeniesienie do innej pracy. Osoby z klinicznymi objawami gorączki odlewniczej lub ostrymi i przewlekłymi zatruciami cynkiem i jego związkami z poważnymi uszkodzeniami układu oddechowego i pokarmowego są czasowo niepełnosprawne. Ostre i przewlekłe zatrucie cynkiem i jego związkami zwykle nie prowadzi do trwałej niepełnosprawności.

Maksymalne dopuszczalne stężenie tlenku cynku w powietrzu obszaru roboczego wynosi 0,5 mg / m3.

Minimalna znacząca aktywność 65Zn, która nie wymaga rejestracji ani uzyskania zezwolenia Państwowej Inspekcji Sanitarnej, wynosi do 10 μcurie (37 kBq).

Cynk w kryminalistyce. Zatrucie cynkiem jest niezwykle rzadkie i występuje głównie poprzez wdychanie oparów lub oparów tlenku cynku lub połknięcie tzw. Płynu lutowniczego zawierającego chlorek cynku, siarczan cynku (siarczan cynku) lub fosforek cynku w celach nieostrożnych lub samobójczych. Autopsja osób zmarłych z powodu zatrucia chlorkiem cynku ujawnia, że ​​błona śluzowa jamy ustnej i gardła jest z reguły pomarszczona, pokryta białym nalotem, oparzeniem i głębokimi zmianami martwiczymi w błonie śluzowej przełyku i żołądka z możliwymi perforacjami, ogniskowym zapaleniem płuc, dystrofią nerek, wątroby i mięśnia sercowego.

Kryminalistyczne chemiczne oznaczanie cynku w materiale biologicznym przeprowadza się po mineralizacji próbek stężonym kwasem siarkowym i azotowym metodą frakcyjną. Obecność jonów cynku jest stwierdzana przez tworzenie się białego osadu siarczku cynku lub heksacyjanofereonianu cynku, bezbarwnych, klinowatych mikrokryształów tetrarodanomerkuroinianu cynku lub różowego zabarwienia warstwy chloroformu w wyniku ekstrakcji powstałego ditizonianu cynku chloroformem. Ilościowe oznaczanie cynku przeprowadza się metodą kompleksometryczną (patrz Nomplexonometry). Przy formułowaniu wniosku o zatruciu cynkiem jako przyczynie śmierci bierze się pod uwagę naturalną zawartość cynku w narządach, tkankach i płynach organizmu człowieka.

Preparaty cynkowe. Jako preparaty cynkowe stosowane we współczesnej praktyce lekarskiej stosuje się siarczan cynku i tlenek cynku. Siarczan cynku należy do łatwo dysocjujących soli cynku, a tlenek cynku jest praktycznie nierozpuszczalny w wodzie i prawie nie jest z nim związany. Siarczan cynku stosowany miejscowo wykazuje właściwości antyseptyczne iw zależności od stężenia wykazuje działanie ściągające (roztwór 0,1-0,5%), drażniące lub kauteryzujące (wyższe stężenia), co wynika ze specyficznego biologicznego działania jonów cynku powstałych podczas dysocjacja siarczanu cynku. Działanie przeciwbakteryjne (antyseptyczne) preparatów siarczanu cynku jest związane z faktem, że jony cynku, podobnie jak inne jony metali ciężkich, oddziałują z grupami sulfhydrylowymi (patrz. ) enzymy komórek drobnoustrojów i powodują ich inaktywację, przyczyniając się w ten sposób do śmierci mikroorganizmów (patrz. Antyseptyki). Ściągające i kauteryzujące działanie siarczanu cynku wynika ze zdolności jonów cynku do tworzenia albuminianów z białkami tkankowymi, co prowadzi do powstania filmu ochronnego na uszkodzonej powierzchni skóry lub błony śluzowej lub (w przypadku kauteryzacji efekt) na martwicę tkanek (patrz środki ściągające, środki kauteryzacyjne). Po spożyciu siarczan cynku odruchowo wywołuje wymioty ze względu na drażniący wpływ na błonę śluzową przewodu pokarmowego; w wyniku wchłaniania jonów cynku może dojść do zatrucia tymi jonami. Jony cynku wchłaniane do krwi odkładają się głównie w erytrocytach, a także w wątrobie, trzustce i niektórych innych narządach. Uwalnianie jonów cynku z organizmu (do 30% przyjętej dawki) następuje powoli, głównie z moczem i kałem. Siarczan cynku jest stosowany głównie zewnętrznie jako środek antyseptyczny i ściągający. Jako środek kauteryzujący i wymiotny, lek ten prawie nigdy nie jest stosowany we współczesnej praktyce.

Tlenek cynku, w przeciwieństwie do siarczanu cynku, ma głównie właściwości adsorpcyjne i ma stosunkowo słabe działanie antyseptyczne i ściągające. Ta ostatnia wynika z bardzo niskiego stopnia dysocjacji tlenku cynku w porównaniu z siarczanem cynku. Z tego samego powodu po spożyciu tlenku cynku nie ma efektu wymiotnego ani oznak resorpcyjnego działania jonów cynku. Tlenek cynku jest stosowany zewnętrznie jako adsorbent, ściągający i antyseptyczny.

Siarczan cynku (Zinci sulfas; synonim Zincum sulfuricum; GFH); ZnS04 * 7H20 – bezbarwne przezroczyste kryształy lub bezwonny drobnokrystaliczny proszek. Eroduje w powietrzu. Wodne roztwory są kwaśne. Rozpuśćmy bardzo łatwo w wodzie, praktycznie nierozpuszczalnej w alkoholu, powoli rozpuśćmy w 10 częściach gliceryny; masa cząsteczkowa (masa) 287,54. Stosowany jest jako środek antyseptyczny i ściągający przy zapaleniu spojówek (roztwory 0,1; 0,25 i 0,5%), przewlekłym zapaleniu krtani (roztwory 0,25 i 0,5%), a także do podlewania przy zapaleniach cewki moczowej i jelita grubego (roztwory 0,1 i 0,5%). Jako środek wymiotny jest przepisywany doustnie w dawce 0,1-0,3 g na dawkę. Najwyższa pojedyncza dawka dla dorosłych w 1 g (pojedyncza dawka).

Forma uwalniania: proszek; krople do oczu (0,25% lub 0,5% roztwór siarczanu cynku i 2% roztwór kwasu borowego) w fiolkach po 10 ml. Krople do oczu z siarczanem cynku są również dostępne w polietylenowych tubkach z zakraplaczem o pojemności 1,5 ml. Przechowywanie: w szczelnie zamkniętym opakowaniu; Lista B.

Tlenek cynku (Zinci oxydum; synonim Zincum oxydatum; GPC); ZnO to bezwonny bezpostaciowy proszek o barwie białej lub białej z żółtawym odcieniem. Praktycznie nierozpuszczalny w wodzie i alkoholu, rozpuszczalny w roztworach alkaliów, rozcieńczonych kwasach mineralnych, a także w kwasie octowym; masa cząsteczkowa (masa) 81,37. Stosowany zewnętrznie w postaci proszków, maści i past jako środek wysuszający, ściągający i antyseptyczny przy różnych chorobach skóry. Forma uwalniania: proszek.

Tlenek cynku jest również zawarty w wielu gotowych postaciach dawkowania: galmanina (Galmaninum) – proszek zawiera 10 części tlenku cynku, 2 części kwasu salicylowego, 44 ​​części talku i skrobi; mazidło z tlenku cynku (Linimentum Zinci oxydi) zawiera 1 część tlenku cynku, 1,5 części oleju słonecznikowego; maść cynkowa (Unguentum Zinci) zawiera 1 część tlenku cynku, 9 części wazeliny; maść cynkowo-naftalanowa ze znieczuleniem (Unguentum Zinci naphthalanum cum Anesthesino) zawiera maść cynkową 79,2 g, maść naftalanową 15,8 g i znieczulenie 5 g; pasta cynkowa (Pasta Zinci) zawiera tlenek cynku i skrobię 1 część, wazelina 2 części; pasta salicylowo-cynkowa (Pasta Zinci-salicylata; synonim pasty JIaccapa) zawiera 25 części tlenku cynku i skrobi pszennej, kwas salicylowy 2 części, wazelina 48 części; pasta cynkowo-naftalanowa (Pasta Zinci-naphthalani) zawiera 1 część tlenku cynku i skrobię, 2 części maści naftalanowej; pasta cynkowo-ichtiolowa (Pasta Zin-ci-ichthyoli) zawiera tlenek cynku 24,4 g, ichtiol 2,5 g, skrobia 24,4 g, wazelina 48,7 g; Proszek dla niemowląt (Aspersio puerilis) zawiera 1 część tlenku cynku, 1 część skrobi, 8 części talku. Ponadto tlenek cynku jest częścią czopków „Neo-Anuso-lum”.

Bibliografia: Substancje szkodliwe w przemyśle, wyd. N. V. Lazarev i I. D. Gadaskina, vol. 3, str. 370, L., 1977; Kryl o in i AN Badania materiału biologicznego na truciznach „metali” metodą frakcyjną, M., 1975; Levin V. I. Otrzymywanie izotopów radioaktywnych, M., 1972; Maszkowski D. Medicines, część 2, M., 1984; Pomoc doraźna przy ostrych zatruciach, wyd. S. N. Golikova, str. 128 M., 1977; Normy bezpieczeństwa radiologicznego NRB-76, M., 1978; P około l i n g L. General chemistry, tłum. z angielskiego., M., 1974; Choroby zawodowe, wyd. A.A. Letaveta, itd., M., 1973; Wytyczne dotyczące kryminalistycznych badań lekarskich zatruć, wyd. R.V. Bereżny i inni, s. 107, M., 1980; Podręcznik patologii zawodowej, wyd. L. N. Gratsianskaya i V. E. Kovshilo, s. 345, L., 1981; U i t A. i itp. Fundamentals of Biochemistry, tłum. z angielskiego, t. 1-3, M., 1981; X około l N około w Yu. V. i d. Charakterystyka promieniowania nuklidów promieniotwórczych stosowanych w gospodarce narodowej, M., 1980. M. Shaposhnikov; V.V. Bochkarev (zadowolony), V.V. K. Muratov (farmaceutyczny), A. F. Rubtsov (sąd), N. A. Senkevich (gig.).